Hiểu về tiêu chảy từ góc độ y học

Tiêu chảy là một trong những vấn đề sức khỏe phổ biến nhất trong cộng đồng, ảnh hưởng đến mọi lứa tuổi và đối tượng. Về mặt y học, tiêu chảy được định nghĩa là tình trạng đi ngoài phân lỏng với tần suất từ 3 lần trở lên trong vòng 24 giờ, kèm theo sự thay đổi đáng kể về số lượng, tính chất và độ đặc của phân. Đây không đơn thuần là một triệu chứng mà còn là biểu hiện của nhiều rối loạn và bệnh lý khác nhau trong cơ thể.

Khi bị tiêu chảy, ruột non và ruột già không thể hấp thu nước và các chất dinh dưỡng một cách bình thường. Quá trình vận chuyển của ruột cũng bị tăng cường, dẫn đến việc thức ăn di chuyển nhanh hơn qua đường tiêu hóa. Điều này không chỉ gây mất nước và điện giải mà còn có thể dẫn đến tình trạng kém hấp thu các chất dinh dưỡng quan trọng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe nếu không được điều trị kịp thời.

Cơ chế bệnh sinh và sinh lý bệnh

Rối loạn hấp thu và bài tiết

Quá trình tiêu chảy liên quan chặt chẽ đến sự rối loạn trong cân bằng hấp thu và bài tiết của đường tiêu hóa. Trong điều kiện bình thường, ruột non hấp thu khoảng 9 lít nước mỗi ngày từ thức ăn và dịch tiêu hóa, trong khi ruột già hấp thu thêm khoảng 2 lít nữa. Khi bị tiêu chảy, quá trình này bị đảo ngược, dẫn đến tình trạng mất nước và điện giải nghiêm trọng.

Có hai cơ chế chính gây tiêu chảy: cơ chế thẩm thấu và cơ chế tiết. Trong tiêu chảy thẩm thấu, các chất không được hấp thu tốt sẽ kéo theo nước vào lòng ruột theo cơ chế thẩm thấu. Điều này thường xảy ra khi cơ thể không dung nạp được một số thành phần thực phẩm như lactose hay fructose. Trong khi đó, tiêu chảy tiết xảy ra khi các tế bào niêm mạc ruột bị kích thích bởi vi khuẩn hoặc độc tố, dẫn đến việc tiết ra nhiều nước và điện giải vào lòng ruột.

Vai trò của hệ miễn dịch

Hệ thống miễn dịch đường ruột đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây bệnh. Khi có sự xâm nhập của vi khuẩn hoặc virus, hệ miễn dịch sẽ kích hoạt phản ứng viêm, dẫn đến sự giải phóng các cytokine và chất trung gian hóa học. Điều này có thể làm tăng tiết dịch và giảm hấp thu ở ruột, góp phần gây ra tiêu chảy.

Nguyên nhân gây bệnh chi tiết

Nhiễm trùng đường tiêu hóa

Nhiễm trùng là nguyên nhân hàng đầu gây tiêu chảy cấp tính. Virus là tác nhân phổ biến nhất, trong đó Rotavirus chiếm đến 70-80% các trường hợp tiêu chảy cấp ở trẻ em dưới 5 tuổi. Norovirus thường gây các đợt bùng phát tiêu chảy trong cộng đồng, đặc biệt là ở những nơi tập trung đông người như trường học, bệnh viện hay du thuyền.

Vi khuẩn gây tiêu chảy thông qua nhiều cơ chế khác nhau. E.coli enterotoxigenic (ETEC) sản xuất độc tố gây tăng tiết dịch vào lòng ruột. Salmonella và Shigella xâm nhập vào niêm mạc ruột gây viêm và xuất huyết. Campylobacter jejuni không chỉ gây tiêu chảy cấp tính mà còn có thể dẫn đến các biến chứng như hội chứng Guillain-Barré.

Rối loạn chức năng đường tiêu hóa

Hội chứng ruột kích thích (IBS) là một trong những nguyên nhân phổ biến gây tiêu chảy mãn tính. Bệnh liên quan đến sự rối loạn trong mối tương tác giữa não và ruột, dẫn đến những thay đổi trong vận động ruột và cảm giác đau. Stress và các yếu tố tâm lý có thể làm trầm trọng thêm các triệu chứng.

Bệnh viêm ruột như Crohn và viêm loét đại tràng có thể gây tiêu chảy kéo dài kèm theo đau bụng và xuất huyết tiêu hóa. Các bệnh này liên quan đến phản ứng miễn dịch bất thường, trong đó hệ miễn dịch tấn công các tế bào khỏe mạnh trong đường tiêu hóa.

Rối loạn chuyển hóa và dung nạp thực phẩm

Không dung nạp lactose là tình trạng phổ biến, đặc biệt ở người châu Á. Thiếu enzyme lactase cần thiết để phân hủy đường sữa dẫn đến tiêu chảy thẩm thấu khi tiêu thụ các sản phẩm từ sữa. Tương tự, bệnh celiac – một rối loạn tự miễn với gluten – có thể gây tiêu chảy mãn tính và kém hấp thu dinh dưỡng.

Triệu chứng và diễn biến lâm sàng

Đánh giá mức độ nghiêm trọng

Mức độ nghiêm trọng của tiêu chảy được đánh giá dựa trên nhiều yếu tố, bao gồm tần suất đi ngoài, mức độ mất nước và sự hiện diện của các triệu chứng đi kèm. Trong trường hợp nhẹ, người bệnh có thể chỉ bị đi ngoài phân lỏng 3-4 lần/ngày với các triệu chứng toàn thân không đáng kể. Tuy nhiên, trong các trường hợp nặng, số lần đi ngoài có thể lên đến 10-20 lần/ngày, kèm theo đau bụng dữ dội, sốt cao và dấu hiệu mất nước nghiêm trọng.

Các triệu chứng đi kèm

Ngoài tiêu chảy, người bệnh thường gặp phải một loạt các triệu chứng khác phụ thuộc vào nguyên nhân gây bệnh. Trong trường hợp nhiễm virus, sốt và buồn nôn thường xuất hiện trước khi tiêu chảy bắt đầu. Nhiễm khuẩn thường gây đau bụng dữ dội hơn và có thể kèm theo phân máu. Rối loạn hấp thu thường gây ra các triệu chứng như đầy hơi, chướng bụng và ợ nóng.

Biến chứng và hậu quả

Mất nước và rối loạn điện giải

Biến chứng nguy hiểm nhất của tiêu chảy là mất nước và rối loạn điện giải. Khi cơ thể mất quá nhiều nước và điện giải qua phân, các cơ quan sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Thiếu kali có thể gây rối loạn nhịp tim và yếu cơ. Mất natri dẫn đến hạ huyết áp và rối loạn thần kinh. Trong trường hợp nặng, mất nước có thể dẫn đến sốc và suy đa cơ quan.

Ảnh hưởng đến hệ tiêu hóa

Tiêu chảy kéo dài có thể gây tổn thương niêm mạc ruột, dẫn đến hội chứng kém hấp thu. Điều này tạo ra một vòng luẩn quẩn: kém hấp thu làm tiêu chảy nặng hơn, và tiêu chảy lại làm trầm trọng thêm tình trạng kém hấp thu. Ngoài ra, việc sử dụng kháng sinh điều trị tiêu chảy có thể gây rối loạn hệ vi sinh đường ruột, tạo điều kiện cho các nhiễm trùng cơ hội như Clostridium difficile phát triển.

Phương pháp điều trị toàn diện

Điều trị nội khoa

Bù nước và điện giải

Việc bù nước và điện giải là ưu tiên hàng đầu trong điều trị tiêu chảy. Dung dịch Oresol được khuyến cáo sử dụng vì có tỷ lệ glucose và natri phù hợp, giúp tăng cường hấp thu nước ở ruột non. Trong trường hợp nặng, có thể cần truyền dịch tĩnh mạch với các dung dịch điện giải cân bằng.

Điều trị đặc hiệu

Kháng sinh chỉ được chỉ định trong một số trường hợp tiêu chảy do vi khuẩn như Shigella hay Campylobacter, hoặc khi có biểu hiện nhiễm trùng huyết. Việc lựa chọn kháng sinh cần dựa trên kết quả cấy phân và kháng sinh đồ để tránh tình trạng kháng thuốc.

Điều trị hỗ trợ

Probiotics và chế phẩm sinh học

Probiotics đóng vai trò quan trọng trong việc phục hồi hệ vi sinh đường ruột. Các chủng vi khuẩn như Lactobacillus và Saccharomyces boulardii đã được chứng minh có hiệu quả trong việc rút ngắn thời gian tiêu chảy và giảm mức độ nghiêm trọng của bệnh.

Thuốc điều trị triệu chứng

Thuốc giảm nhu động ruột như loperamide có thể được sử dụng trong một số trường hợp tiêu chảy không nhiễm trùng. Tuy nhiên, cần thận trọng khi sử dụng các thuốc này vì chúng có thể che lấp các triệu chứng của bệnh nghiêm trọng hơn.

Dinh dưỡng và chế độ ăn

Giai đoạn cấp tính

Trong 24 giờ đầu của tiêu chảy cấp tính, người bệnh nên tập trung vào việc bù nước và điện giải. Sau đó, có thể bắt đầu với các thức ăn dễ tiêu như cháo loãng, bánh mì trắng và súp trong. Việc ăn uống nên được thực hiện từ từ, chia thành nhiều bữa nhỏ để tránh gây áp lực lên hệ tiêu hóa.

Giai đoạn hồi phục

Khi các triệu chứng đã cải thiện, người bệnh có thể từ từ bổ sung thêm các loại thực phẩm giàu protein như thịt nạc, cá và trứng. Rau củ nên được nấu chín kỹ và nghiền nhỏ để dễ tiêu hóa. Chất xơ hòa tan từ chuối chín, táo gọt vỏ và cà rốt có thể giúp làm đặc phân và cải thiện tình trạng tiêu chảy.

Phòng ngừa và dự phòng